Mapa - Połock (Polatsk)

Połock (, Połack;, Połock) – miasto na Białorusi, u ujścia Połoty do Dźwiny, ok. 81,0 tys. mieszkańców (2020). Centrum rejonu połockiego. Przemysł elektromaszynowy (w tym zbrojeniowy), chemiczny, odzieżowy, skórzano-obuwniczy, mineralny, drzewny, spożywczy, węzeł komunikacyjny, port lotniczy; muzea.

Miasto królewskie położone było w końcu XVIII wieku w województwie połockim.

Kronika Powieść minionych lat wymienia po raz pierwszy Połock pod datą 862. Według Latopisu Nikonowskiego, już w 865 gród został zdobyty przez kijowskie drużyny Dira i Askolda i do połowy X w. pozostawał w zależności od Rusi. W połowie wieku wraz z całym księstwem połockim uniezależnił się pod rządami księcia Rogwołoda, którego ok. 980 r. pokonał, zabił i ponownie wcielił Połock do Rusi Kijowskiej, książę kijowski Włodzimierz Wielki. Jednak jego syn z córką Rogwołoda Rognedą – Iziasław praktycznie uniezależnił Połock od Kijowa. W okresie panowania Wsiesława Czarodzieja, powstał sobór św. Zofii.

Być może jeszcze za życia Włodzimierza Wielkiego, z pewnością zaś w XI w., Połock stał się stolicą eparchii. Pierwsza pisemna wzmianka o niej pochodzi z 1105. Mimo przyjęcia chrześcijaństwa miasto pozostawało przy tym nadal ośrodkiem tolerowanego przez władze pogaństwa. W XII w. w Połocku żyła i pracowała prawosławna mniszka i późniejsza święta Eufrozyna Połocka. Założyła ona w mieście dwa monastery, męski – Zaśnięcia Matki Bożej i żeński monaster Przemienienia Pańskiego i św. Eufrozyny Połockiej.

Dzięki sprzecznościom wewnętrznym i rozbiciu dzielnicowemu Rusi Kijowskiej połocka linia Rurykowiczów utrzymywała (z krótkimi przerwami) do początków XV w. niezależność państwa, a Połock – status stolicy księstwa połockiego.

Na początku XIV w. księstwo połockie opanowali Litwini. Stało się ono uposażeniem młodszych synów wielkich książąt. Odrębność księstwa zlikwidował wielki książę Witold i oddał je w zarząd mianowanym przez siebie starostom. Miastu w 1498 r. nadano prawo magdeburskie, co znacznie przyspieszyło jego rozwój. Reforma administracyjna z początków XVI w. przeprowadzona przez Aleksandra Jagiellończyka uczyniła z byłego księstwa województwo i Połock w latach 1500 – 1772 był stolicą województwa połockiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W czasie wojny litewsko-rosyjskiej 1558-1570 wojska moskiewskie cara Iwana IV Groźnego zdobyły miasto 15 lutego 1563, topiąc w Dźwinie wszystkich połockich Żydów. Dzięki późniejszej unii lubelskiej z 1569 między Polską i Litwą, inicjatywę odzyskania utraconych terytoriów na wschodzie podjęły wojska polskie króla Stefana Batorego, które przy wsparciu sił litewskich i węgierskich 30 sierpnia 1579 odbiły Połock oraz część województwa połockiego. Sukces ten stał się preludium do późniejszych sukcesów Batorego na terenach wschodniej Europy.

Stefan Batory założył w mieście kolegium jezuitów, w którym pierwszym rektorem był ksiądz Piotr Skarga. W związku z tym Połock, którego ludność w przeważającej większości wyznawała prawosławie (podobnie jak w całym województwie połockim) stał się najważniejszym w regionie ośrodkiem misji katolickiej. W kolegium wykładali m.in. Maciej Kazimierz Sarbiewski (1626–1628), poeta. Później (w latach 1635–1638) rektorem był ksiądz Wojciech Slaski, a dwukrotnie (w latach 1663–1670 i 1675–1677) rektorem był Mikołaj Slaski. W roku 1653 w Połocku przebywał późniejszy święty katolicki Andrzej Bobola. W okresie kasaty Towarzystwa Jezusowego (1773-1814) na terenie Europy i kolonii zagranicznych, Katarzyna II Wielka oponowała wobec decyzji papieża Klemensa XIV i obroniła szkolnictwo i działanie Jezuitów w Rosji; Połock stał się centrum odrodzenia i rozwoju zgromadzenia. Wśród rektorów i wikariuszy generalnych tej ery byli Stanisław Czerniewicz (1782-1785), Gabriel Lenkiewicz-Ipohorski (1785-1798), Franciszek Kareu (1799-1802) i Tadeusz Brzozowski (1805-1814), na V Kongregacji Połockiej został dnia 14 września 1805 wybrany generałem zakonu.

W 1596 arcybiskup połocki Herman Zahorski podpisał akt unijny, przechodząc do nowo utworzonego Kościoła unickiego razem z całą administraturą. Nie oznaczało to automatycznego przyjęcia unii przez prawosławne mieszczaństwo Połocka; postępy unii były w mieście i w regionie powolne. W 1617 unickim biskupem połockim został Jozafat Kuncewicz. Jego gorliwość przy szerzeniu unii, połączona ze stosowaniem administracyjnych środków nacisku, doprowadziła do zaostrzenia się konfliktu prawosławno-unickiego. W 1623 hierarcha zginął w Witebsku z rąk tłumu prawosławnych mieszczan. W następstwie tego wydarzenia władze odebrały prawosławnym wszystkie świątynie w Połocku, Witebsku i Mścisławiu.

Począwszy od 1633 na terytorium unickiej archidiecezji połockiej funkcjonowała równolegle prawosławna eparchia mścisławska, mohylewska i orszańska (białoruska).

W 1705 r. miała tu miejsce masakra bazylianów dokonana przez cara Piotra I, który zamierzał zniszczyć Kościół unicki. Połock znajdował się na terenie I Rzeczypospolitej do 1772 roku, później w Imperium Rosyjskim.